چرا «کورش» بزرگ است؟

هفته نامه امید جوان - میلاد زنجانی: روز هفتم آبان ماه برابر با بیست و نهم اکتبر روزی است که براساس اسناد تاریخی (رویداد نامه نبونئید) و نوشته های تاریخ نگاران کورش وارد بابل شد و با استقبال باشکوه مردم بابل روبرو شد و آنجا را بدون جنگ و خونریزی فتح کرد و منشور حقوق بشر را در آنجا نوشت.

در همان زمان یهودیان را هم از بند آزاد کرد. حالا روز هفتم آبان ماه هر سال در تاریخ که یادروز گشایش و آزادسازی بابل و یکپارچگی حوزه تمدنی ایران و هم چنین صدور منشور کورش است به نام روز بزرگداشت کورش بزرگ ثبت شده است. به همین نگاهی کرده ایم به این موضوع که چرا کورش تا این حد در تاریخ ایران و جهان شخصیتی برجسته و ممتاز است و اینکه چرا کورش بزرگ است؟

در آغاز به دو نکته می پردازم:

1. کورش و حکومت هخامنشان و حکومت های پس از آن جزیی از تاریخ این سرزمین اند و باید به این تاریخ پرفراز و نشیب با نگاهی تاریخی برخورد کرد. تاریخ را باید مطالعه کرد و از آن لذت برد و درس گرفت. باید نسبت به گذشته پرافتخار نیاکان مان احساس غرور کنیم اما نباید در گذشته ماند و زندگی کرد.

گذشته چراغ راه آینده است و این افتخار را نه تنها در گذشته که در حال و آینده نیز باید جستجو کرد. هم باید به آن افتخار کرد و هم از آن عبرت گرفت. با نگاه به گذشته می توان آینده را ساخت. با زنده نگاه داشتن یاد و نام بزرگان تاریخ سرزمین مان و با نگاهی به آینده ما نیز گذشته ای پرافتخار برای آیندگان و نسل های آینده خود بسازیم.

۲. باید به این نکته توجه داشت که هر اتفاقی را در ظرف زمان و مکان خود بررسی کرد. باید توجه داشت که ما از ۲۵۰۰ سال پیش سخن می رانیم که جنگ و خونریزی سنت حاکمان آن عصر بوده است اما با توجه به حاکمان هم عصر کورش بزرگ و یا پس از آن، این میزان از رعایت حقوق انسان ها بسیار قابل توجه است. کورش بزرگ پادشاه این مرز و بوم بوده است و بخشی از تصرفاتش را با جنگ و برخی دیگر را بدون جنگ و خونریزی و مسالمت آمیز و در صلح به دست آورده است. پس نباید با نگاهی تعصب گونه و یک سویه از آن سوی بام افتاد.

نخستین و بزرگ ترین امپراتوری جهان

کورش بزرگ موسس سلسله هخامنشیان و بنیان گذار نخستین و بزرگ ترین امپراتوری جهان باستان است. سلسله هخامنشیان نخستین دولتی بود که همه جهان متمدن آن روز را دربر می گرفت. او با کشورگشایی و متحد کردن و یکپارچه ساختن اقوام مختلف توانست نظام قبایلی را تغییر و نخستین بار «دولت» از حالت قومی و منطقه ای بیرون آمد و جهانی شد.

کورش به عنوان بنیان گذار نخستین و بزرگ ترین جامعه چندفرهنگی (جامعه ای که از اقوام مختلف با زبان ها و آیین های گوناگون تشکیل شده است) در طول تاریخ بشر معرفی شده است و شیوه اداره حکومت وی براساس احترام و بزرگداشت شأن انسانی بیان شده است. این نخستین دولت متمرکز و در عین حال تکثرگرا، دولتی واحد و مرکزگرا بود که بر اقوامی پرشمار و دارای تفاوت های عمیق مذهبی و زبانی و نژادی، فرمان می راند.

از شاهنشاهی هخامنشیان به عنوان بزرگ ترین امپراتوری جهان از نظر گستردگی و حمعیت نام برده می شود. بیش از ۴۹ میلیون نفر از ۱۱۲ میلیون جمعیت جهان آن زمان در این سرزمین زندگی می کردند. در دوران هخامنشیان حدودی سی قوم مختلف تحت لوای این امپراتوری بودند. تصرف این سرزمین ها تنها با نیروی نظامی انجام نگرفت، بلکه در بیشتر موارد، سپاه ایران به عنوان نیروی رهایی بخش و با همکاری اقوام بومی، این مناطق را تصرف می کرد.

نخستین بیانیه حقوق بشر

استوانه کورش بزرگ یا منشور حقوق بشر کورش، لوحی از گل پخته است. این منشور به فرمان کورش در زمان پس از تصرف بابل به دست او در سال 539 پیش از میلاد مسیح نگاشته شده است. استوانه کورش شامل دو بخش است. نیمه نخست این لوح از طرف رویدادنگاران بابلی نوشته شده و نیمه پایانی آن سخنان و دستورهای کورش به زبان و خط میخی اکدی (بابلی نو) نوشته شده است.

این استوانه در سال ۱۲۵۸ خورشیدی (۱۸۷۹ میلادی) در نیایشگاه اِسَگیله (معبد مردوک) در شهر بابل باستانی پیدا شده و در موزه بریتانیا در شهر لندن نگهداری می شود. این منشور به عنوان «نخستین بیانیه حقوق بشر» شناخته می شود. کتیبه های خط میخی بر روی استوانه نشان دهنده ترغیب و پشتیبانی از آزادی دینی در سراسر امپراتوری ایرانی است و اجازه می دهد تا تبعیدشدگان به زادگاه خود بازگردند.

این منشور اولین مدل قانونی براساس تنوع و تحمل فرهنگ ها و مذاهب گوناگون بود. اهمیت منشور کورش زمانی بیشتر روشن می شود که آن را با دیگر فتح نامه های باقیمانده از پادشاهان هم عصر یا حتی فرمانروایان بعد از او مقایسه می کنیم.

آزاداندیشی، احترام به حقوق انسان ها از هر رنگ و نژاد و با هر عقیده و ایمان، عدم غارت، کشتار، ویرانی، اسارت، زورگویی، همچنین دستور بازسازی خرابی های ناشی از جنگ و حتی ویرانی های قبل از ورود پارسیان، نوسازی معابد ویران شده به دست نبونئید و عدم برخورد با ملت مغلوب مانند یک فاتح از جمله نکاتی هستند که این لوح گلی را تبدیل به منشوری بزرگ برای آزادی و عدالت گستری می کند.

در سال 1971 میلادی، سازمان ملل آن را به شش زبان رسمی سازمان منتشر کرد و بدلی از این منشور در مقر سازمان ملل متحد در شهر نیویورک نگهداری می شود. بان کی مون، دبیر کل وقت سازمان ملل متحد، در جریان سفر به تهران، به طور رسمی از استوانه کورش به عنوان نخستین بیانیه حقوق بشر یاد کرد و آن را مایه افتخار ایرانیان دانست.

بزرگ از نگاه دیگران

بیشترین منابع تاریخی برای شناخت کورش منابعی یونانی و غیرایرانی هستند. اقوام و ملل گوناگون از کورش به نیکی یاد کرده اند. منابع تاریخی درباره کمتر پادشاهی چنین شرایطی دارند آن هم منابعی که نویسنده های آنها ارزش ها و نگرش های گوناگون داشته اند. کورش نه خود داعیه «بزرگ» بودن داشت و نه اطرافیان او و یا ایرانیان زمانش او را «بزرگ» می خواندند. صفت «بزرگ» را نه حکومت پهلوی به او داده و نه حکومت های پیشین او را بزرگ خوانده اند. مردم زمان حال نیز به او چنین عنوانی اطلاق نکرده اند.

این عبرانیان و یونانیان بوده اند او را بزرگ می داشتند. اینکه کردار و گفتار و پندار کورش به گونه ای بوده است که حتی یونانیانی که دشمن ایران بوده اند به بزرگی او اعتراف کرده اند، اینکه از دید افرادی که آنها را آزاد کرده و یا از سوی دشمن خود بزرگ خوانده شود دلیل بزرگی کورش است. اینکه خود و اطرافیانش و یا حتی مردم زمانه اش چنین صفتی را به او نسبت نداده اند و دچار «خودبزرگ بینی» نشده است و از سوی دیگران اینگونه خوانده شود از دلایل ماندگاری و درخشش کورش در تاریخ ایران و جهان است. کورش بزرگ است چون تاریخ به او این بزرگی را داده است و خود تاریخ شاهد این بزرگی بوده است.

کورش مورد احترام ادیان مختلف

در ادیان مختلف و کتاب های آسمانی به شخصیت کورش با صفاتی نیکو اشاراتی شده است. در قرآن مجید کتاب مسلمانان در آیه های ۸۳ تا ۹۹ سوره کهف، ذوالقرنین را فردی یکتاپرست، صالح، دادگر و انسان دوست و از بندگان شایسته و برگزیده خداوند نام برده و از او به نیکی یاد می کند. نه تنها در قرآن مجید بلکه حتی در کتاب های عهد عتیق مانند تورات نیز به عنوان یک انسان برگزیده و بلندمرتبه ثبت شده است.

کورش جایگاه ویژه ای در تاریخ یهود دارد. در تورات واژه عبری «ماشیاح» به مفهوم مسیح یا منجی، تنها برای کورش بزرگ استفاده شده و از او دست کم 23 بار، و با احترام زیاد یاد شده است.

برخی از مفسران متقدم، مانند «وَهب بن منبه» و «محمد بن صائب کَلبی» و «یوسف بن موسی قطان» ذوالقرنین را همان کورش هخامنشی دانسته اند و در دوران معاصر نیز چند تن از بزرگان که بر یکی بودن ذوالقرنین قرآن و مسیح عهد عتیق با کورش هخامنشی گواهی داده اند، که از آنها می توان به علامه طباطبایی در تفسیر المیزان و پروفسور مولانا ابوالکلام آزاد، مفسر بزرگ قرآن و وزیر فرهنگ هند در زمان گاندی در تفسیر البیان، ترجمه تفسیر سوره کهف از باستانی پاریزی، آیت الله ناصر مکارم شیرازی و ده نفر از مفسران بزرگ قرآن در تفسیر نمونه، تابنده گنابادی در کتاب سه داستان عرفانی از قرآن، آیت الله میرمحمد کریم علوی در تفسیر کشف الحقایق، حجت الاسلام سید نورالدین ابطحی در کتاب ایرانیان در قرآن و روایات، دکتر علی شریعتی در کتاب بازشناسی هویت ایرانی اسلامی، صدر بلاغی در قصص قرآن، جلال رفیع در کتاب بهشت شداد، منوچهر خدایار در کتاب کورش در ادیان آسیای غربی، قاسم آذینی فر در کتاب کورش پیام آور بزرگ، دکتر فریدون بدره ای در کتاب کورش در قران و عهد عتیق، محمدکاظم توانگر زمین در کتاب ذوالقرنین و کورش، آیت الله سیدمحمد فقیه، استاد محیط طباطبایی، حجت الاسلام شهید هاشمی نژاد و احمدخان بنیان گذار دانشگاه اسلامی علیگر هند، عبدالمنعم النمر مهم ترین شخصیت علمی و مذهبی عرب، صابر صالح زغلول نویسنده عرب در کتاب موسس الدوله الفارسیه و أبو إیران، حیاته و فتوحاته، هل هو ذوالقرنین و کتاب های تفسیر من هدی القرآن، تفسیر الفرقان و تفسیر المنیر نام برد. اینها از منابعی هستند که به شخصیت کورش بزرگ اشاره کرده اند.

بین زرتشتیان نیز که از نخستین و کهن ترین ادیان خداپرستی به شمار می روند و در دوران کورش بزرگ نیز که دین زرتشت هم دین مرسوم در ممالک تحت فرمانروایی پارسیان و کورش بزرگ و سرزمین پارس (ایران) بوده، ارادت و توجه خیلی خاص و بیشتری نسبت به سایر ادیان و شهریارشان داشته اند، همچنین سایر مذاهب و آیین ها و تمدن ها که همواره شناخت کافی از این شخصیت تاریخی داشته و در مجموع به نیکی از او یاد می کنند، به همین دلیل در بسیاری از مناطق دنیا به نوعی یاد و نام کورش بزرگ گرامی و مورد احترام قرار دارد.

رفتار و منش کورش بزرگ

کورش بزرگ پادشاهی بزرگوار، نیرومند، قدرتمند، سخاوتمند و اشرافی بود که بیش از ترس، احترام دشمنانش را بر می انگیخت. پادشاهی بود که زمان قدرت چپاول نمی کرد. کشورهای شکست خورده را وادار به فرمانبرداری نمی کرد و آنان می توانستند فرمانروای خود را خود برگزینند. اگر شهری را تصرف می کرد فرمان می داد که کمترین آسیبی به شهروندان نرسد. اگر یکی از سپاهیانش به شهروندی ستم می کرد او را به سختی مجازات می کرد.

در ابتدای ورود خود به بابل به سپاهیانش دستور می دهد تا از خونریزی، تاراج و بدرفتاری با مردم اجتناب کنند. برده داری را برانداخت و به پرستش گاه مردم می رفت و به دین و آیین آنان احترام می گذاشت. آن هم در عصری که خشونت و برده داری سنت رایج حاکمانی بوده که پس از یورش و تصاحب شهری، آنجا را با خاک یکسان کرده و کشتار فراوان می کردند. تا حدی که امکان داشت مشکلات را با رفتاری مسالمت آمیز حل می کرد و از خشونت پرهیز می کرد و با ملت هایی که تسلیم می شدند با نیکی رفتار می کرد و به سنت های محلی احترام می گذاشت و خود را همچون فرمانروایی بومی به مردم معرفی می کرد.

تاثیر کورش در دنیای امروز

توماس جفرسون، که پیش نویس اعلامیه استقلال ایالات متحده را نوشت و مقام سومین رییس جمهور ایلات متحده را به دست آورد، به کتاب گزنفون در مورد کورش به نام سایروپدیا Cyropaedia (تربیت کورش یا کورش نامه)، به عنوان یک مرجع برای شناخت زندگی و رهبری پادشاه ایرانیان تکیه کرد و براساس آن پیش نویس قانون اساسی ایالات متحده در سال ۱۷۸۷ تعیین شد.

گزنفون در این کتاب چگونگی اداره جامعه ای متنوع به وسیله کورش براساس تحمل و بردباری را شرح می دهد. اینکه چگونه مدل دولت ایجادشده توسط کورش که در آن بدون هیچ دین غالب، از تحمل و آزادی مذاهب براساس قانون با فرهنگ های گوناگون به عنوان مدلی موفق در اداره حکومت داری یاد شده است.

در تاجیکستان و ترکمنستان تندیس های زیادی به یاد او بنا شده است، در بسیاری از کشورها خیابان و یا بنایی به نام کورش است که می توان از خیابان کورش بزرگ در لندن، بنای یادبود کورش بزرگ در پارک المپیک سیدنی استرالیا، نقاشی کورش بزرگ در کاخ ورسای فرانسه، نقاشی کورش بزرگ روی سقف دادگاه عالی نیویورک، یادبودهای منشور کورش بزرگ در ایالات متحده آمریکا، یادبود منشور کورش بزرگ در لس آنجلس، استوانه کورش بزرگ در دادگاه لاهه، تندیس کورش در نارنجستان وایکرزهایم در نزدیکی اشتوتگارت آلمان نام برد.

هندوستان در سال 1971 میلادی به مناسبت بزرگداشت کورش تمبر چاپ کرد. در آثار بسیاری از نویسندگان و هنرمندان و نقاشان به کورش بزرگ اشاره شده است. در سال 1971 میلادی، سازمان ملل منشور را به شش زبان رسمی سازمان منتشر کرد و بدلی از این منشور در مقر سازمان ملل متحد در شهر نیویورک نگهداری می شود.